سامانه‌های ملی هویت دیجیتال
سامانه‌های ملی هویت دیجیتال می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در تسهیل فرآیندهای مربوط به فعالیت‌های روزمره افراد جامعه از مراجعه به یک سازمان دولتی تا خرید و دریافت خدمات به صورت غیرحضوری داشته باشند. توانایی مردم برای مشارکت در تراکنش‌های آنلاین در عصر ارتباطات و محیط بسیار متصل امروزی به شدت به قابلیت اطمینان هویت دیجیتال بستگی دارد. پیاده‌سازی زیست‌بوم ملی هویت دیجیتال می‌تواند یک گام عظیم به سمت بهبود فراگیری اجتماعی-اقتصادی (Socio-economic Inclusion)، مبارزه با کلاهبرداری و ارائه یک پلتفرم قدرتمند برای رشد خدمات برخط در بخش‌های دولتی و خصوصی و ارائه خدمات غیرحضوری به مردم باشد. مهم‌ترین اقدامات عملیاتی انجام شده در راستای ارائه خدمات هویتی به کاربران نهایی در زیست‌بوم هویت دیجیتال ایران عبارت‌اند از:
- سامانه احراز هویت معتبر در فضای مجازی «سماوا» که به شکل یک واسط برای خدمات هویتی به بخش‌های خصوصی و دولتی توسط سازمان فناوری اطلاعات توسعه داده شده است.
- سامانه شبکه احراز هویت کاربران ایران «شاهکار» که جهت فراهم آوردن امکان صحت‌سنجی اطلاعات اعلامی در بخش‌های خصوصی و دولتی توسط سازمان تنظیم و مقررات ارتباطات رادیویی راه‌اندازی شده است.
- سامانه یکپارچه احراز (هویت) مشتریان تجارت الکترونیک (امتا) که به شکل یک واسط برای خدمات هویتی به بخش‌های خصوصی و دولتی توسط مرکز توسعه تجارت الکترونیک توسعه داده شده است.
- سامانه جامع اطلاعات مشتریان (سجام) که به منظور ارائه خدمات بهتر و سریع‌تر، زیرساختی یکپارچه و فراگیر به فعالان بازار سرمایه به ویژه سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی و توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (سمات) راه‌اندازی شده است.
- سامانه هویت و دسترسی ایرانیان (هدا) که برای احراز هویت کاربران در فرآیند دریافت خدمات از بخش‌های دولتی و خصوصی توسط سازمان ثبت احوال پیشنهاد شده است. این سازمان علاوه بر این سامانه، سرویس‌های احراز هویتی برای حالت‌های G2B و G2G نیز ارائه می‌دهد و مسئولیت مدیریت کارت هوشمند ملی را نیز بر عهده دارد.
- سامانه ثبت‌نام الکترونیکی (ثنا) که ثبت‌نام و احراز هویت مراجعان قوه قضاییه را با هدف خدمات‌رسانی آسان و بهتر به مردم و کاهش اطاله دادرسی انجام می‌هد.
- سامانه هویت‌سنجی الکترونیکی حامی (قوه قضائیه) که با هماهنگی و نظارت مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه اقدام به راه‌اندازی خدمت ملی هویت‌سنجی الکترونیکی با استناد به اطلاعات سامانه ثنا توسط شرکت توسعه خدمات الکترونیک حامی عدالت (ثبت نام الکترونیکی قضایی) راه‌اندازی شده است.
- سامانه احراز هویت اشخاص (سا‌ها) که به شکل یک واسط به منظور احراز هویت و اصالت‌سنجی مراجعین بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری توسط وزارت امور اقتصادی و دارایی راه‌اندازی شده است.
- با هدف تعیین اعتبار و امتیاز مشتری و پیشگیری از سوء استفاده‌های احتمالی و به عنوان پیش نیازی برای طرح نماد توسط بانک مرکزی راه‌اندازی شده است. همچنین بانک مرکزی از سرویس مانا برای اعتبارسنجی اطلاعات مشتریان استفاده می‌کند.
- کارت ملی هوشمند که با بهره‌گیری از ویژگی‌هایی مانند شناسه واحد سراسری (کد ملی)، پایگاه داده بزرگ، تراشه‌های هوشمند و ویژگی ظاهری می‌تواند به عنوان یک ابزار فراگیر برای احراز هویت شهروندان ایرانی در سطوح اطمینان مختلف مورد استفاده قرار گیرد.
- کارت بازرگانی هوشمند با هدف یکپارچه‌سازی و سازمان‌دهی و ایجاد سهولت در امور مربوط به بازرگانی طی تفاهم‌نامه‌ای سه‌جانبه میان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران با وزارت صنعت، معدن و تجارت و اتاق تعاون مرکزی ایجاد شده است.
بیشتر بخوانید: سیستم ملی هویت دیجیتال
مزایای بالقوه چارچوب ملی هویت دیجیتال
سامانه‌های ملی هویت دیجیتال می‌توانند مزایای متعددی برای ذی‌نفعان مختلف اکوسیستم هویت دیجیتال داشته باشند. برابری در دسترسی به سرویس‌های مالی، برابری جنسیتی، دسترسی عموم افراد جامعه به سرویس‌های مربوط به مراقبت‌های بهداشتی، شبکه‌های تأمین اجتماعی فراگیر و حاکمیت از مهم‌ترین مزایای سیستم‌های هویت دیجیتال در راستای توسعه پایدار می‌باشند. در ادامه مهم‌ترین مزایای چارچوب هویت دیجیتال برای گروه‌های مختلف ذی‌نفعان آورده شده است.
مزایای بالقوه برای کاربران
پیاده‌سازی موفقیت‌آمیز چارچوب هویت دیجیتال در سطح ملی ملی می‌تواند طیف گسترده‌ای از مزایا را برای دولت و شهروندان به همراه داشته باشد. در ادامه به تعدادی از این مزایای اشاره شده است.
- بهبود راحتی و تجربه کاربری: هویت دیجیتال می‌تواند بسیاری از موانع و پیچیدگی‌های پیش روی ارائه سرویس‌های عمومی را از میان بردارد و راحتی و تجربه کاربری را به صورت چشم‌گیری افزایش دهد. برخورداری از هویت دیجیتال به این معنا است که کاربران برای دسترسی به بسیاری از سرویس‌ها نیازی به مراجعه فیزیکی ندارند. همچنین ارائه آنلاین خدمات به معنی دسترسی 24/7 شهروندان به خدمات دولتی است. همچنین سیستم‌های ملی یکپارچه می‌توانند مشکلات کاربران در حوزه گذرواژه‌ها را به طور قابل توجهی کاهش دهند.
- کاهش هزینه دسترسی به سرویس: سرویس‌های آنلاین می‌توانند هزینه‌های دسترسی به سرویس‌های دولتی را به شکل چشم‌گیری کاهش دهند. این سرویس‌ها می‌توانند بسیاری از فرآیندهای بوروکراتیک و کاغذی موجود در سازمان‌های را حذف نمایند.
- افزایش شمول ارائه خدمات: مردم با بهره‌گیری از هویت دیجیتال می‌توانند فارغ از دسترسی به اسناد فیزیکی می‌توانند به طور کامل در جوامع مشارکت داشته باشند. افراد با استفاده از هویت دیجیتال می‌توانند در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی شرکت کنند و اقدامات مختلفی مانند باز کردن حساب بانکی، خرید سیم کارت یا دریافت سرویس‌های عمومی دولتی را به صورت آنلاین انجام دهند.
مزایای بالقوه برای بخش عمومی
سیستم‌های هویت دیجیتال می‌توانند سهولت، سرعت و کیفیت ارائه خدمات بخش عمومی را به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش دهند.
- بهبود تحویل سرویس: یک سیستم کاملاً عملیاتی هویت دیجیتال به این معنی است که دولت می‌تواند سرویس‌های خود را به شکل کارآمدتری به شهروندان ارائه دهد. چنین سیستمی به مؤسسات و ارگان‌های دولتی اجازه می‌دهد تا برنامه‌های اجتماعی و عمومی را به شکل عادلانه‌تر و هدفمندتری اجرا نمایند. سیستم‌های هویت دیجیتال ابزارهای لازم را در اختیار دولت‌ها قرار می‌دهند تا به مناطق دوردست و با دسترسی پایین نیز خدمات ارائه دهند. این سیستم‌ها تضمین می‌کنند که تمامی جامعه از مزایای دولتی برخوردار بوده و باهم رشد می‌کنند. سامانه‌های ملی هویت دیجیتال می‌تواند موجب بهبود واقعی شرایط جامعه در مقیاس وسیع شود. همچنین سیستم‌های هویت دیجیتال می‌توانند با حذف افراد غیرواقعی به صرفه‌جویی در هزینه و افزایش کارایی کمک کنند.
- کاهش هزینه تحویل سرویس: بخش عمومی با بهره‌گیری از مزایای سیستم‌های هویت دیجیتال می‌توانند هزینه‌های ارائه خدمات به شهروندان را کاهش دهند و منابع دولت را برای اهداف دیگر آزاد نمایند. علاوه بر این، حجم مستندات کاغذی نیازمند کنترل و پردازش نیز به شدت کاهش خواهد یافت. این سیستم‌ها می‌توانند هزینه‌ها را کاهش داده و کارایی به طور چشم‌گیری افزایش دهند.
- بهبود امنیت: سیستم‌های هویت دیجیتال می‌توانند سطح امنیت ملی را افزایش دهند. این سیستم‌ها می‌توانند به عنوان ابزار قدرتمندی برای امور پلیسی و پیگرد قانونی جرائم مورد استفاده قرار گیرند و کارایی مبارزه با جرائم مشخصی مانند سرقت هویت، فرار مالیاتی را به شکل قابل ملاحظه‌ای بهبود بخشند.
مزایای بالقوه برای بخش خصوصی
بخش خصوصی با پیاده‌سازی سیستم‌های هویت دیجیتال می‌تواند سرویس‌های خود را با اطمینان بیشتری در اختیار شهروندان قرار دهد. مزایای این سیستم‌ها برای بخش خصوصی در ادامه ذکر شده است.
- فرصت‌های درآمدی جدید: بخش‌های خصوصی و عمومی با بهره‌گیری از محیط دیجیتال ناشی از بکارگیری سیستم‌های هویت دیجیتال با پتانسیل‌های جدیدی برای خلق جریان‌های درآمدی جدید روبه‌رو هستند و می‌توانند چرخه‌های درآمدی جدید برای رشد اقتصاد ایجاد کنند.
- کاهش هزینه تحویل سرویس: موجودیت‌ها و شرکت‌های بخش خصوصی که سرویس‌های خود را با استفاده از سیستم هویت دیجیتال ملی ارائه می‌دهند می‌توانند از مزایای مربوط به کاهش هزینه تحویل سرویس بهره‌مند شوند. کاهش هزینه‌ها، تعداد کارکنان، شعبات فیزیکی، فرآیندهای کاغذی و زمان تکمیل درخواست مشتری تنها بخشی از مزایای سیستم‌های هویت دیجیتال برای بخش خصوصی است.
بیشتر بخوانید: مزایا و کاربردهای مدیریت هویت و دسترسی
چالش‌های بالقوه توسعه سامانه‌های ملی هویت دیجیتال
سامانه‌های ملی هویت دیجیتال در کنار مزایای متعددی که به همراه دارند با چالش‌هایی نیز روبه‌رو هستند که می‌توانند در نتیجه طراحی و پیاده‌سازی نامناسب این سیستم‌ها ایجاد می‌شوند. برخی از مهم‌ترین چالش‌های مربوط به سیستم‌های هویت دیجیتال در ادامه اشاره شده است.
- امنیت و حریم خصوصی: سیستم‌های هویت دیجیتال حجم بالای داده‌های مربوط به کاربران را جمع‌آوری می‌کنند. این حجم بالای داده، سیستم‌های هویت دیجیتال را با مخاطراتی مانند هک و نشت‌های داده‌ای مواجه می‌کند.
- پایداری (Sustainability): ایجاد و نگهداری سیستم‌های هویت دیجیتال ملی با هزینه‌های بالایی همراه است و اگر برنامه‌ریزی مناسبی برای تأمین منابع مورد نیاز آن‌ها انجام نشود به راحتی با شکست روبه‌رو خواهند شد. از سوی دیگر، طرح‌ریزی مناسب سیستم‌های هویتی و ایجاد مدل‌های کسب‌وکار مناسب می‌تواند به کاهش هزینه‌های دولت منجر شود.
- منسوخ شدن (Obsolescence): طرح ابتکاری مربوط به ایجاد و توسعه سامانه‌های ملی هویت دیجیتال در صورت عدم توجه کافی به روندها و تغییرات فناوری با چالش روبه‌رو خواهند شد. به عنوان مثال، بسیاری از کشورها، کارت‌های هوشمند را به عنوان سیستم‌های پایه شناسایی هویت در اختیار مردم قرار داده‌اند بدون اینکه موردهای کاربردی و ساختارهای لازم برای استفاده از فناوری از فراهم نمایند.
- بافتار سیاسی: ایجاد یک سیستم هویت دیجیتال ملی یک فرآیند پیچیده است. صدور اسناد هویتی قانونی اغلب با فرآیند مستمر تعیین مشروعیت و حقوق دسترسی همراه است. ذی‌نفعان باید دسترس‌پذیری، فراگیری و سهولت دسترسی به سیستم هویت دیجیتال را تضمین نمایند. علاوه بر این، کشورها معمولاً دارای یک سیستم شناسایی هویت سنتی هستند که ممکن است در مقابل پذیرش سیستم هویت دیجیتال مقاومت کنند. ایجاد سیستم هویت دیجیتال ملی نیازمند چشم‌انداز و رویکرد واحدی است که از نگاه بخشی و تکه‌تکه شدن سیستم توسط وزارت‌خانه‌ها، ادارات، مناطق جغرافیایی و پروژه‌های عمومی شناسایی هویت جلوگیری نماید.
- هزینه و مدل‌های کسب‌وکار پایدار: پروژه ایجاد سیستم هویت دیجیتال بسیار پرهزینه است و نیازمند سرمایه‌گذاری بالایی برای ایجاد و به‌روزرسانی فناوری و زیرساخت می‌باشد. جلب رضایت ذی‌نفعان در زمینه انتخاب فناوری و مدل کسب‌وکار – شامل روش‌هایی برای تسریع توسعه و استقرار ملی و منطقه – برای جلوگیری از هزینه‌های پیش‌بینی نشده و تضمین رشد مؤثر سیستم هویتی برای برآورده‌سازی نیازها بسیار ضروری است. برای مثال، وابستگی به فروشنده (Vendor Lock-in) می‌تواند موجب افزایش هزینه، کاهش انعطاف‌پذیری و پایداری، رقابت محدود در بازار و طراحی نامناسب سیستم شود.
- محرومیت: رسمی‌سازی سیستم‌های هویتی می‌تواند روش‌های غیررسمی و جایگزین مورد استفاده برای شناسایی هویت را منسوخ نماید و افراد آسیب‌پذیر را با مشکلات و چالش‌هایی همچون عدم دسترسی به سرویس‌های عمومی روبه‌رو کند. مشکلات یک سیستم هویتی مانند شکست مکانیسم احراز هویت بیومتریک و کیفیت پایین داده می‌تواند به محرومیت افراد از دسترسی به سرویس‌ها منجر شود.
نویسنده: تورج اکبری
