امور مالیاتی و نظام مالیاتی یکی از بخش‌های مهم در نظام اقتصادی است. مالیات، به طور فزاینده‌ای به خدمات و کارکردهای دولتی و همچنین فعالیت‌های خصوصی مرتبط می‌شود و به عنوان شریان حیات اقتصادی، اهمیت ویژه‌ای برای تأمین منابع مالی مورد نیاز دولت‌ها دارد. بنابراین، نقش نظام‌ مالیاتی در هر کشوری به منظور تأمین درآمدها بر هیچکس پوشیده نیست. اما میزان بالای فرار مالیاتی، وجود معافیت‌های مالیاتی متعدد، سهم بالای مالیات شرکت‌ها و کم بودن میزان مالیات ثروتمندان با توجه به درآمدشان، شواهدی است که نشان‌دهنده لزوم اصلاح هر نظام مالیاتی در قالب هوشمندسازی دیجیتال با دانش روز است.

هویت دیجیتال به عنوان راهکاری برای هوشمندسازی نظام مالیاتی و شناسایی مؤثر مؤدیان، ابزاری را برای کاهش این مشکلات و تحقق ذخیره‌های پولی ارائه می‌دهد. این نوع هویت، دربرگیرنده خصوصیات و ترجیحاتی است که فرد بر اساس آن، می‌تواند خدمات الکترونیکی را در دولت الکترونیک دریافت نماید. هویت دیجیتال می‌تواند روابط بین دولت‌ها و بخش خصوصی را در زمینه‌هایی از جمله ثبت شرکت‌ها، مالیات‌ها، حمایت اقتصادی و مجوزدهی ساده کند. با فعال کردن تعاملات آنلاین، این فناوری می‌تواند منجر به صرفه‌جویی قابل توجهی در هزینه شود. همچنین هویت دیجیتال، نظارت را هم بر سازمان‌ها و هم بر کاربران، آسان کرده و مسیرهای ایمن از تقلب را فراهم می‌کند.

مدیریت مدرن امور مالیاتی

در واقع، شناسایی هویت مطمئن و منحصربه‌فرد مؤدیان با استفاده از هویت دیجیتال آن‌ها، نقطه آغازین مدیریت مدرن مالیات است که باعث می‌شود شناسایی مؤدیان بهبود یافته و تقلب کاهش یابد. در نتیجه، مالیات دریافتی عادلانه و متناسب با میزان درآمد افراد و کسب‌وکارها خواهد بود و شفافیت مالی حاصل‌شده از بهره‌مندی از یک سیستم هویت دیجیتال یکپارچه و فراگیر می‌تواند موجب افزایش درآمد دولت‌ها گردد.

استفاده از هویت دیجیتال برای افراد و نهادها و شناسایی آن‌ها در نظام مالیاتی به رفع موارد زیر کمک می‌کند:

• مالیات‌دهندگان ثبت‌نام‌شده که بدهی‌های خود را کمتر گزارش می‌دهند: شناسه‌های دیجیتال و چارچوب‌های قابلیت همکاری می‌توانند با پیوند دادن پایگاه‌های امور مالیاتی با سایر منابع اطلاعاتی مانند سوابق دارایی و املاک، قبوض تأسیسات، ثبت‌نام وسایل نقلیه، پایگاه داده‌های گمرکی، پایگاه‌های ثبت مزایای اجتماعی و موارد دیگر به رفع این مشکل کمک کرده و باعث افزایش وصول مالیات شوند.
• افراد یا سازمان­های ثبت‌نشده: فراتر از گزارش ندادن، ممکن است افراد یا سازمان‌هایی وجود داشته باشند که باید ثبت‌نام کرده و مالیات پرداخت کنند اما ثبت‌نام نکرده‌اند. توسعه یک سیستم بنیادی با پوشش بالا و پیوند دادن آن به بانک اطلاعاتی مالیات می‌تواند به شناسایی مؤدیان جدید کمک کند و پایگاه مالیات را گسترش دهد.
• استفاده از چند شناسه مالیاتی: در برخی موارد، افراد و شرکت‌ها ممکن است با استفاده از شماره یا حساب‌های متعدد از پرداخت مالیات فرار کنند؛ ادغام شناسه منحصربه‌فرد در ثبت مالیات می‌تواند به شناسایی این موارد و عدم تکثیر این رکوردها کمک کند.
• جعل هویت مؤدیان: در مواردی که اداره مالیات به افرادی که مالیات خود را بیش‌ازحد پرداخت کرده‌اند بازپرداخت می‌کند، کلاهبرداران فرصتی برای جعل هویت این افراد و هدایت این انتقال‌ها دارند. یک سیستم احراز هویت قوی در هنگام تشکیل پرونده مالیات و روند پرداخت یا بازپرداخت می‌تواند به کاهش این نوع کلاهبرداری کمک کند.

هویت دیجیتال در امور مالیاتی کشورهای مختلف

روند تکاملی تشخیص مالیات در سطح کشورهای پیشرفته جهان نیز نشان‌دهنده روی‌آوری به استفاده از مالیات الکترونیکی با ابزارهای نوین به‌صورت چشمگیری می‌باشد. این کشورها، در حال توسعه‌ی نقش هویت دیجیتال در سیستم‌های مالیاتی خود بوده و به دنبال این هستند که هم در هزینه صرفه‌جویی کنند و هم کیفیت خدمات ارائه‌شده به مشتری را افزایش دهند. در ادامه تجربیات مهم تعدادی از کشورهایی که از هویت دیجیتال در نظام مالیاتی خود استفاده کرده‌اند شرح داده شده است.

آرژانتین

کشور آرژانتین برای افزایش درآمد خود از نظام مالیاتی، از سیستم شناسایی ملی و مالیاتی (SINTyS) استفاده می‌کند. این سیستم به طور مداوم با پایگاه داده‌های دیگر در ارتباط بوده و با بررسی متقابل داده‌های موجود، اطلاعات آن‌ها را به‌روزرسانی می‌کند. در فاصله زمانی 8 سال، دولت از طریق کاهش تقلب با استفاده از این سیستم حدود 187 میلیون دلار افزایش درآمد داشته است.

پاکستان

کشور پاکستان برای شناسایی تقلب مالیاتی از قابلیت‌های سیستم NADRA از طریق پیوند بین پایگاه‌های مختلف استفاده می‌کند. قبل از این سیستم فقط حدود 800 هزار مالیات‌دهنده در این کشور وجود داشت. بر اساس توافق‌نامه‌ای با بانک فدرال پاکستان، NADRA توانست انواع پایگاه داده‌ها را برای تعیین افراد متمول (افرادی که چندین حساب بانکی دارند، ساکنان محله‌های ثروتمند، صاحبان اتومبیل‌های گران‌قیمت، کاربران با درآمد بالا و کارمندان بلندپایه) مورد جستجو قرار دهد. این داده‌کاوی به NADRA این امکان را داد تا حدود 2.4 میلیون فرد ثروتمند را که هنوز شماره مالیات ملی ندارند و همچنین 1.2 میلیون نفر که دارای شماره مالیات بودند اما پرونده تشکیل نمی‌دادند، شناسایی کند. با شناسایی این افراد، ظرف سه ماه 100 میلیارد روپیه (حدود 1 میلیارد دلار) درآمد اضافی برای دولت ایجاد شد.

ایتالیا

کشور ایتالیا یکی از بالاترین مالیات‌های شرکتی (در حال حاضر با 24 درصد) در اتحادیه اروپا را دارد؛ متوسط ​​مالیات در اتحادیه اروپا حدود 21 درصد است. کشور ایتالیا تا قبل از سال 2009، نسبت به سایر کشورهای اروپایی، درآمد بیشتری را از طریق فرار مالیاتی از دست می‌داد. Redditometro (درآمدسنج)، ابزاری نرم‌افزاری با هدف بهبود رعایت امور مالیاتی و جمع‌آوری مالیات در ایتالیا است که پس از سال 2009 معرفی شد. تمرکز این ابزار بر روی افرادی است که به احتمال زیاد دارای فرار مالیاتی هستند. موفقیت این سیستم چشمگیر بوده است؛ درآمد مالیاتی ایتالیا 11.5 میلیارد یورو در اولین سال استفاده از آن افزایش یافت.

سوئد

یکی از لوازم تسلط بر جریان درآمدی مبتنی بر مالیات در کشور سوئد، استفاده از شناسه‌های الکترونیکی (eID) و امضای الکترونیکی است. eID از سوی مراکز متعددی صادر می‌شود که یکی از محبوب‌ترین آن‌ها BankID است. BankID، یک هویت دیجیتال قابل استفاده برای احراز هویت است که توسط کنسرسیوم 10 بانک صادر می‌شود. هویت دیجیتال BankID، امکان دسترسی به طیف گسترده‌ای از خدمات آنلاین (از رزرو بلیط کنسرت گرفته تا تشکیل اظهارنامه مالیات بر درآمد) را می‌دهد. علاوه بر این، چنانچه شناسایی الکترونیکی همراه با امضا الکترونیکی باشد، از آن برای اظهارنامه مالیات بر درآمد در وب‌سایت آژانس امور مالیاتی سوئد استفاده می‌شود.

هندوستان

اداره مالیات بر درآمد کشور هند، یک کارت با شماره حساب دائمی (PANs) را برای تسهیل پرداخت مالیات در اختیار اتباع هندی قرار می‌دهد. این کارت با توجه به عدم وجود تأیید هویت فیزیکی در فرآیند درخواست و عدم حذف کارت‌های صادرشده به شدت مستعد تقلب و جعل، شناخته شده است. دولت هند از برنامه Aadhaar برای رسیدگی به کلاهبرداری مالیاتی (توسط افرادی با چندین شناسنامه مالیاتی یا جعلی) استفاده می‌کند. شماره Aadhaar یک شناسه هویتی منحصربه‌فرد برای هر شهروند هندی است. از سال 2017، دارندگان کارت PAN باید هنگام ثبت مالیات، شماره Aadhaar خود را ارسال کنند. این ارتباط، می‌تواند PANهای تکراری یا جعلی که معمولاً برای پولشویی و فرار مالیاتی استفاده می‌شوند را از بین ببرد. پس از این قانون، اداره امور مالیاتی بر درآمد بیش از 1.14 میلیون کارت تکراری و همچنین 1،566 کارت جعلی را حذف یا غیرفعال کرده است.

استونی

در کشور استونی به منظور ارائه و دریافت خدمات آنلاین از سیستم هویت دیجیتال استفاده می‌شود. در این سیستم، به هر یک از شهروندان، یک کارت دیجیتال (شناسه الکترونیک) داده می‌شود که می‌توانند از آن برای ورود به پورتال دولتی استفاده کنند. این پورتال، دسترسی آنان را به چندین سرویس مختلف فراهم می‌کند. از شماره منحصربه‌فرد این کارت هویتی برای ورود به سیستم مالیاتی و ثبت مالیات نیز استفاده می‌شود. e-Tax سیستم الکترونیکی مالیات است که توسط اداره مالیات و گمرک استونی راه‌اندازی شده است. این سیستم به چندین پایگاه داده دولتی و خصوصی دسترسی داشته و به دلیل هم‌کنش‌پذیری میان این پایگاه‌های داده با استفاده از eID افراد، اطلاعات در فرم‌های مالیات آن‌ها به طور خودکار ثبت می‌شود.

استرالیا

وقتی افراد در استرالیا بخواهند از خدمات سیستم مالیات به آسانی استفاده کنند می‌توانند یک حساب هویت دیجیتال به نام myGov را ایجاد کرده و آن را به حساب مالیاتی خود پیوند دهند. سیستم مالیاتی برای مبارزه با جرائم مالیاتی، اطلاعات را از طیف گسترده‌ای از منابع شخص ثالث، دولتی و خصوصی جمع‌آوری می‌کند که سالانه بیش از 600 میلیون تراکنش به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به آن گزارش می‌شود.

بررسی تجارب این کشورها نشان می‌دهد که اجرای موفقیت‌آمیز سیستم هویت دیجیتال باعث تحول در نظام مالیاتی شامل فرآیندهای مرتبط با مؤدیان (از ثبت‌نام گرفته تا احراز هویت و خوداظهاری) و افزایش درآمد دولت‌ها شده است. راهکار موجود در این سیستم‌ها، اتصال به پایگاه‌های داده سایر ارگان‌ها مبتنی بر هویت دیجیتال افراد یا نهادها است. در این راهکار، اطلاعات افراد یک جامعه با حفظ امنیت و حریم خصوصی به طور مداوم و به‌روز در اختیار سازمان‌های مدیریت امور مالیاتی قرار می‌گیرد. با این راهکار، علاوه بر شناسایی مؤدیان بالقوه، امکان صحت ادعای مؤدیان کنونی نیز وجود دارد. در حالت پیشرفته‌تر، اطلاعات افراد به طور خودکار در سیستم مالیاتی ثبت‌شده و مؤدیان فقط ملزم به تأیید یا اصلاح آن هستند.

هویت دیجیتال در نظام مالیاتی ایران

نظام مالیاتی در ایران، در دوران معاصر و در راستای اجرای سیاست تبدیل مالیات به عنوان اصلی‌ترین منبع درآمدی و محدود کردن نقش نفت به عنوان مهم‌ترین منبع درآمدزای دولت، گام‌های مؤثری مانند ایجاد سامانه‌های مالیاتی مختلف برداشته است. اما به ‌رغم تلاش‌های مؤثر در این خصوص، این نظام همچنان دچار چالش‌ها و آسیب‌های متعددی است که عمده آن‌ها عبارتند از:

• کسب ناعادلانه مالیات: مهم‌ترین چالش موجود در سیستم مالیاتی کشور، کسب مالیات ناعادلانه از کسب‌وکارها و افراد مختلف است. درآمدهای برخی افراد و کسب‌وکارها شفاف بوده و بیشترین بار مالیاتی را متحمل می‌شوند، اما در مقابل، عدم شفافیت گردش مالی سایر افراد و مشاغل (به دلیل پرداخت‌های نقدی در معاملات و فقدان یک پایگاه جامع اطلاعاتی از جریان کالا و خدمات) و عدم ثبت یا دسترسی به اطلاعات آن‌ها و یا پراکنده بودن این اطلاعات، سبب افزایش فرار مالیاتی آن‌ها شده است.
• اقتصاد زیرزمینی: مشکل دیگر در بحث مالیات‌ها، حجم بزرگ اقتصاد غیررسمی و زیرزمینی (قاچاق) کشور است. بازار سیاه که بخش عمده‌ای از اقتصاد ایران را در برگرفته، به روشنی در حال فعالیت است و مالیاتی نمی‌پردازد. این امر موجب می‌شود تا بسیاری از مردم که از این راه ارتزاق می‌کنند (و البته تعدادشان کم نیست) بدون پرداخت هیچ مالیاتی از خدمات عمومی دولت بهره ببرند. ضرر و زیان این قبیل فعالیت‌ها معادل ۲۰ تا ۲۵ درصد تولید ناخالص داخلی کشور است. طبق آمارهای رسمی، تنها حدود ۷۰۰ میلیارد دلار درآمد از طریق قاچاق ایجاد می‌شود.
• تقلب در ارائه مدارک: یکی دیگر از چالش‌های نظام مالیاتی، عدم ارائه اسناد و مدارک واقعی از جانب مؤدیان به جهت فرار مالیاتی می‌باشد. عدم کشف اینگونه از تقلب‌ها باعث خروج مبالغ زیادی از خزانه دولت می‌شود.
• عدم شفافیت درآمد مشاغل آنلاین: در ابتدای پیدایش استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای آنلاین، وضعیت مالیاتی مشخصی برای آن‌ها در نظر گرفته نشده بود، ولی با گذشت زمان، شرایط مالیاتی برای استارت‌آپ­ها و کسب‌وکارهای مجازی به صورت کامل مشخص شد و سازمان امور مالیاتی کشور قوانین مالیاتی خاصی را برای آن‌ها وضع کرد. بسیاری از افراد اعتقاد داشتند استارت‌آپ‌های آنلاین به دلیل کاهش میزان بیکاری در کشور و کارآفرینی، نباید مالیاتی پرداخت کنند، اما عده‌ای از افراد سودجو با ثبت شرکت‌های مجازی از این قانون سوءاستفاده کردند و سودهای کلانی به دست آوردند. همین موضوع باعث شد که قوانین مالیاتی دقیق‌تری برای کسب‌وکارهای آنلاین وضع شود.

بر اساس چالش‌های ذکرشده و مطابق آمار مجمع تشخیص مصلحت نظام، بیش از 60% فعالیت‌های اقتصادی در ایران اجتناب یا فرار مالیاتی دارند؛ 40% از فعالیت‌های اقتصادی تحت معافیت هستند و 20% نیز خارج از مبادی رسمی انجام می‌شوند. بنابراین، کشور هرساله بین ۱۲ تا ۲۰ میلیارد دلار از اجتناب و فرار مالیاتی ضرر می‌کند. فرار مالیاتی عموماً از طریق استفاده از کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای، ‌صدور فاکتورهای صوری، دو دفتره بودن شرکت‌ها، حساب‌های اجاره‌ای، ‌قاچاق کالا، عدم اعلام سود واقعی، ‌فعالیت‌های پنهان اقتصادی و کتمان و عدم ارائه اطلاعات شغلی رخ می‌دهد.

راهکار پیش روی نظام مالیاتی

راه‌حل این مشکلات، هوشمندسازی نظام مالیاتی در کشور و استفاده از سیستم‌های شناسایی هویت دیجیتال است که مزایای زیر را هم برای دولت و هم برای مؤدیان به همراه خواهد داشت:

1. افراد و نهادها دارای یک هویت یکتا در تمامی پایگاه‌های داده می­شوند.
2. هویت دیجیتال از یک ارتباط بی­نظیر بین فرآیندهای مالیاتی و منابع داده سایر ارگان­ها پشتیبانی می­کند و ارتباط بین این پایگاه‌های داده با پایگاه مالیاتی مبتنی بر یک فرمت، استاندارد می­شود. در نتیجه شناسایی مؤدیان و تعیین مالیات آن‌ها و همچنین کشف مؤدیان بالقوه جدید راحت‌تر خواهد بود؛ بسیاری از اطلاعات مؤدیان می‌تواند در پایگاه اطلاعاتی آن‌ها ثبت شده و در زمان مراجعه مؤدیان به سامانه‌ها، این اطلاعات به آن‌ها نشان داده شود و فقط مورد تأیید یا عدم تأیید آن‌ها قرار بگیرند و بدین ترتیب زمان پر کردن اظهارنامه‌ها کاهش یابد.
3. هویت دیجیتال از شناسایی ایمن و منحصربه­فرد مؤدیان پشتیبانی کرده و در زمان ثبت­نام تا تکمیل اظهارنامه، این اطمینان ایجاد می‌شود که خود شخص مورد ادعا به سامانه وارد شده است و شخص دیگری به اطلاعات مؤدیان دسترسی ندارد. از سوی دیگر، مؤدیان می‌توانند با اطمینان خاطر به اطلاعات خود دسترسی داشته و مالیات تعیین­شده خود را بپردازند؛
4. راه برای تقلب و سوءاستفاده از اطلاعات و اسناد هویتی پایه افراد چه در زمان ثبت شرکت‌های تقلبی و دریافت کارت بازرگانی و چه در زمان ثبت معاملات و صدور فاکتورهای صوری شرکت‌ها با اسامی و حساب‌های افراد دیگر بسته می‌شود.

پتانسیل‌های هویت دیجیتال برای توسعه امور مالیاتی

طرح‌ریزی و اجرای پروژه هوشمندسازی نظام مالیاتی با محوریت هویت دیجیتال و طرح‌های ابتکاری این حوزه شامل مدیریت هویت و دسترسی، مدیریت ارتباطات هویت، مدیریت هویت مشتری و مواردی از این قبیل، از الزامات بهبود نظام  مالیاتی کشور قلمداد می‌گردد که لازم است دولت و سازمان امور مالیاتی کشور از طریق بررسی، مشاوره یا برون‌سپاری زمینه لازم برای آن را فراهم نمایند.