ضرورت شکل‌گیری اکوسیستم هویت دیجیتال
ضرورت شکل‌گیری اکوسیستم هویت دیجیتال با توجه تحولات عصر فناوری اجتناب‌ناپذیر است. تحول دیجیتال که ناشی از سرعت و قدرت فناوری اطلاعات در فضای سایبر است، موجب تغییرات شگرفی در ماهیت هویت دیجیتال شده است. این موضوع می‌تواند هم به عنوان فرصت و هم به عنوان تهدید نگریسته شود.
برای مثال در حوزه حاکمیت سایبری برای کشور، استفاده از تکنولوژی‌ها و ابزارهای متحولانه می‌تواند موجب تقویت حاکمیت شود و یا بواسطه عدم ایجاد ساختار و سازوکار صحیح، موجبات ضعف حاکمیت را نیز فراهم آورد. در چنین شرایطی افراد، سازمان‌ها و دولت‌ها به میزان زیادی وابسته به تکنولوژی هستند.
نقش فناوری در افزایش نیاز به هویت دیجیتال
تکنولوژی هم اکنون در فرآیندهای زیرساختی اقتصادی و اجتماعی نقش اساسی دارد و فضای جدیدی را برای تعامل ایجاد کرده است. در این محیط پر تلاطم، ایجاد یک هویت دیجیتال برای هر یک از موجودیت‌ها جهت انجام تعاملات ضرورت دارد.
در حقیقت پایه و اساس ارائه خدمات برخط، شناسایی و احراز هویت افراد در فضای سایبر است که می‌بایست به روش امن و قابل اعتمادی انجام شود. متاسفانه در ادبیات فضای سایبر به هویت دیجیتال به عنوان موضوعی مستقل توجه نمی‌شود در حالی‌که تقریباً پایه و اساس کلیه موضوعاتی که در فضای سایبر مطرح می‌شود هویت دیجیتال است. هویت دیجیتال رابطه مستقیمی با امنیت سایبری دارد.
تبیین جایگاه هویت دیجیتال و امنیت
در خصوص تبیین جایگاه هویت دیجیتال و امنیت می‌توان سه گروه از نظرات را در نظر گرفت. گروه اول معتقدند هویت دیجیتال و مدیریت هویت دیجیتال ذیل امنیت سایبری تعریف می‌شود. برای نمونه سند اخیر استاندارد NIST با عنوان «چارچوبی برای بهبود امنیت سایبری زیرساخت‌های حیاتی» به این موضوع اشاره کرده و آن را به عنوان یکی از پایه‌های امنیت سایبری تلقی نموده است.
گروه دوم معتقدند که امنیت و هویت لازم و ملزوم یکدیگرند، به نحوی که بدون هویت دیجیتال، امنیت دیجیتال بی معنی است و بدون امنیت، هویت دیجیتال نیز معنای خود را از دست می‌دهد. با این نگرش در واقع هر دوی این مفاهیم با اهمیت بوده و بر یکدیگر تاثیر گذارند. اما گروه سوم معتقدند این امنیت سایبری است که باید در خدمت هویت دیجیتال باشد. به عبارت بهتر، امنیت سایبری پیش نیاز هویت دیجیتال و در خدمت آن است و پایه و اساس همه چیز در فضای سایبر، هویت دیجیتال است.
نقش مدیریت هویت و دسترسی در ایجاد اعتماد در فضای مجازی
فارغ از هر یک از سه دیدگاه ارائه شده در مورد جایگاه هویت دیجیتال و امنیت، موضوع مدیریت هویت و دسترسی مبنای ایجاد اعتماد در فضای سایبر و بنای اصلی اقتصاد دیجیتال و تجارت الکترونیک از یک سو و از سویی دیگر مبنای رصد و پایش اطلاعاتی و امنیتی می‌باشد.
قابلیتهای سیستم مدیریت هویت و دسترسی نقشی حیاتی را در ارتقای توانایی جلوگیری از دسترسی غیرمجاز به سیستمها، اطلاعات و منابع دارند. مکانیسمهای احراز هویت دیجیتال کمک می‌کنند تا تضمین شود که تراکنش‌های برخط فقط از نرم‌افزارها، سخت‌افزارها و داده‌های قابل‌اعتماد (قابل‌اعتماد برای شبکهها و دستگاه‌ها) استفاده می‌کنند و از طریق موجودیت‌های مجاز انجام می‌شود.
تکامل مفهوم هویت دیجیتال در فضای مجازی
هویت دیجیتال مقوله‌ای بین رشته‌ای یا فرارشته‌ای است و آنچنان با تحول دیجیتال و موضوعات جدید مرتبط با آن پیوند خورده است که هر روز تعریف جدید و ابعاد تازه‌ای پیدا می‌کند. موضوعات مرتبط با هویت دیجیتال مفاهیمی مانند حریم خصوصی، مدیریت کسب‌وکار دیجیتال، امنیت و خدمات برخط را در بر می‌گیرد.
در حال حاضر مفاهیم مرتبط با هویت دیجیتال دائماً در حل گسترش است. برای مثال می‌توان به توسعه استانداردهای جهانی، افزایش تعداد مقالات و پژوهش‌های آکادمیک و رشد چشمگیر کنفرانس‌های علمی جهانی اشاره نمود.
در کشور ما متاسفانه به هویت دیجیتال بیشتر از دیدگاه فنی و تکنولوژیکی نگریسته می‌شود و جایگاه آن در حد برخی راه‌حل‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری فنی تنزل پیدا می‌کند. در حالی که در دنیا به این موضوع در سطح ملی و راهبردی بسیار پرداخته می‌شود و کلیه ابعاد حقوقی، سیاسی، اجتماعی، سیاسی و فنی را در کنار هم مورد بررسی قرار می‌دهند.
جایگاه هویت دیجیتال در کشورهای پیشرو
کشورهای پیشرو در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات، تمرکز زیادی بر تحقیق، توسعه و پیاده‌سازی مفاهیم مرتبط با هویت دیجیتال و احراز هویت در سطح ملی و بخش‌های دولتی و خصوصی داشته‌اند. چرا که این کشورها دریافته‌اند که قدرت سایبری و امنیت سایبری در گرو داشتن راهبرد و برنامه عملیاتی در حوزه هویت دیجیتال است. حتی برخی از روسای جمهور کشورها در این زمینه اقداماتی انجام داده و راهبردهایی را تدوین کرده‌اند.
از جمله این کشورها می‌توان به آمریکا اشاره کرد که با تدوین استراتژی ملی NSTIC در سال 2011 اقدام به سیاست‌گذاری کلان در فضای سایبر از طریق ایجاد یک اکوسیستم هویت نموده است. همچنین پروژه FICAM که با هدف ایجاد نظام ساخت‌یافته‌ای برای مدیریت هویت و دسترسی کارکنان در سطح دولت آمریکا حدود 13 سال است که در حال اجرا و پیاده‌سازی می‌باشد.
دیگر کشورها نیز اقدامات قابل توجهی در راستای توسعه زیست‌بوم هویت دیجیتال آغاز کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به کشور کنیا اشاره کرد.
چالش‌های حاکمیت با هویت دیجیتال در فضای مجازی
حاکمیت در فضای سایبر یکی از جذاب‌ترین و درعین‌حال مهم‌ترین موضوعات و علاقه‌مندی‌های دولت‌ها و سازمان‌های بزرگ به شمار می‌رود. هویت دیجیتال به‌عنوان یکی از پایه‌ها و سنگ بناهای امنیت فضای سایبر در اینجا نقش مؤثری ایفا می‌کند.
دو رویکرد عمومی و تخصصی در مورد رابطه حاکمیت دیجیتال و هویت دیجیتال در فضای مجازی وجود دارد که به‌صورت مختصر مورد بررسی قرار می‌گیرد. با بررسی روندها و پیشران‌های مؤثر بر فضای مجازی که شرکت‌های تحقیقاتی و مؤسسات آینده‌پژوهی معتبر به آن‌ها اشاره می‌کنند، به نظر می‌رسد 5 عامل کلان بر حاکمیت بر فضای سایبر تأثیر بیشتری دارد که در شکل زیر نمایش داده شده است:
تغییرات و تحولات حال حاضر فضای مجازی به‌واسطه وجود این عوامل پنج‌گانه، بسیار سریع و پرشتاب شده است. نظارت و کنترل که از مشخصه‌های اصلی نظام‌های رگولاتوری و حاکمیتی هستند دچار چالش‌های عدیده‌ای شده‌اند. آنچه از این عوامل برمی‌آید این است که «زمان تصمیم‌گیری» به عامل بسیار مهمی در فضای مجازی تبدیل شده است.
کوتاه شدن زمان محاسبات و تجزیه‌وتحلیل‌ها که باعث افزایش سرعت در تصمیم‌گیری می‌شود از مشخصه‌های مهم فضای مجازی در دنیای امروز است. حاکمیت و مدیریت در این فضا دچار چالش جدی شده است؛ چرا که بسیاری از صاحب‌نظران حوزه مدیریت اعتقاد دارند مدیریت یعنی تصمیم‌گیری. درواقع تصمیم‌گیری‌ها و اتفاقات به سمت “زمان واقعی” یا “Real-Time” پیش می‌رود که این کوتاه شدن زمان، کنترل را از دست قانون‌گذاران خارج می‌کند.
لذا “حاکمیت چابک” در چنین فضایی اهمیت زیادی دارد. چارچوب‌های حاکمیتی باید خود را برای مواجهه با این پارادایم جدی آماده کنند: یا باید تغییر کنند و اکوسیستمی جدید ایجاد کنند و یا باید در اکوسیستمی که موجودیت دیگری ایجاد کرده – آن‌طور که خالق اکوسیستم تعیین کرده- ایفای نقش کنند. به دلیل عدم توجه به این موضوع، برخی ساختارهای حاکمیتی ایجاد شده بلا استفاده هستند و به عبارت بهتر مُرده به دنیا می‌آیند چرا که چابکی لازم را ندارند.
رویکرد دوم که به‌صورت اختصاصی هویت دیجیتال را متأثر ساخته است موضوع توزیع‌شدگی و غیرمتمرکز شدن هویت دیجیتال افراد در فضای مجازی است. شاید ظهور فنّاوری‌های غیرمتمرکزی نظیر بلاک‌چین گویای این حقیقت باشد که دنیا به سمت غیرمتمرکز شدن پیش می‌رود. امروز در دنیا صحبت از هویت خودمختار است. (تصویر مربوط به روند تکامل مدل‌های هویتی در صفحه بعد قابل رؤیت است).
این نوع از هویت که گاهی از آن به هویت مبتنی بر بلاک‌چین یاد می‌شود به‌عنوان یکی از موضوعات نوظهور در حوزه هویت دیجیتال به شمار می‌رود. در یکی از گزارش‌های سال 2018، گارتنر نسل بعد از WWW را WWL (World Wide Ledger) معرفی نموده است. در چنین شبکه‌ای، اطلاعات جای خود اطلاعات جای خود را به ارزش می‌دهد که ابزار انتقال ارزش، مبتنی بر فناوری بلاک‌چین است.
لذا علاوه بر داده‌ها و اطلاعات افراد، دارایی افراد در این شبکه نیز می‌تواند جابجا شود. هویت افراد به‌صورت کاملاً توزیع‌شده مدیریت می‌شود و خودمختار است و پروتکل جابجایی در این شبکه مبتنی بر توافق اعضای شبکه است. همچنین مالکیتی در این شبکه وجود ندارد و به‌صورت غیرمتمرکز اداره می‌شود.
هویت گریز شدن در فضای مجازی
اگر از بُعد حاکمیتی به موضوع نگریسته شود شاید بتوان این برداشت را داشت که اساساً به سمت “هویت گریز شدن” در فضای مجازی پیش می‌رویم. یعنی حاکمیت بر هویت دیجیتال افراد روزبه‌روز در حال تضعیف شدن است. گرچه بعضی دولت‌ها از همین فنّاوری‌ها برای بهره‌برداری از منافع آن و مدیریت بهتر هویت افراد استفاده می‌کنند. اما در مقابل، برخی دولت‌ها نیز چنین فنّاوری‌هایی را زنگ خطری برای حاکمیت عنوان می‌کنند و به دنبال مقابله با آن هستند.
ویژگی اصلی در هویت خودمختار این است که این هویت به هیچ مرجع مرکزی وابسته نیست و کاربر در آن به‌طور کاملاً مستقل – و بدون حضور واسطه‌ها – به کنترل داده‌های هویتی خود می‌پردازد. هویت خودمختار اکوسیستم جدیدی از هویت دیجیتال در فضای سایبر ایجاد می‌کند که در آن دولت‌ها و حاکمیت‌ها تنها یکی از بازیگران این اکوسیستم به شمار می‌روند و نقش محدودی دارند. لذا نباید انتظار داشت که با رویکردهای سنتی و پیشین بتوان در این اکوسیستم اعمال حاکمیت نمود.
علاوه بر موضوع غیرمتمرکز شدن هویت دیجیتال، عوامل دیگری هستند که به‌واسطه آن‌ها حاکمیت هویت دیجیتال بیش‌ازپیش دشوار شده است. قرار گرفتن هویت انسان در کنار هویت نرم‌افزار، سخت‌افزار و اشیاء، تعدد نهادهای تأمین‌کننده هویت و خصیصه‌های هویتی، تعدد هویت‌های فعال برای افراد، تنوع روش‌های مختلف احراز هویت، لزوم برقراری ارتباط بین هویت‌های مختلف افراد و نیز ارتباطات آن‌ها با اشیاء ازجمله این موارد هستند.
با آنچه در این بخش مختصراً بیان شد می‌توان نتیجه گرفت که با تحولات رخ‌داده در فضای سایبر حاکمیت بر هویت دیجیتال به‌عنوان یک چالش جدی مطرح است. به همین دلیل است که طراحی و به‌کارگیری نظام‌های ملی و نوین هویت دیجیتال با رویکردهای بروز شده در دستور کار بسیاری از کشورها قرار دارد.
چالش‌های داخلی در حوزه اکوسیستم هویت دیجیتال
در حال حاضر در کشور ما بسیاری از مشکلات حوزه فناوری اطلاعات و کسب‌وکارهای مجازی ریشه در عدم مدیریت هویت دیجیتال دارد. این موضوع نشان می‌دهد که شاید نوع نگاه به این موضوع صحیح نبوده و نیز اولویت بالایی برای اقدام جدی در این خصوص وجود ندارد. بسیاری از کسب‌وکارهای دیجیتال زمانی به اهمیت مدیریت هویت دیجیتال پی می‌برند که مشکلات جدی در این حوزه برای آن‌ها ایجاد شود.
برای نمونه در رابطه با تاکسی‌های اینترنتی بحث سوءاستفاده راننده از مسافر از جمله این نمونه‌ها است. در چنین مواردی لازم است تا هویت دیجیتال از همان زمان طراحی مدل‌های کسب‌وکارهای دیجیتال دیده شده و تمهیدات و الزامات لازم برای آن در نظر گرفته شود. گرچه در کشور فعالیت‌هایی جسته و گریخته و جزیره‌ای در حوزه احراز هویت دیجیتال صورت گرفته است اما مدیریت هویت دیجیتال نیازمند رویکرد همه‌جانبه، کلی‌نگر و اکوسیستمی می‌باشد که حاکی از ضرورت شکل‌گیری اکوسیستم هویت دیجیتال در ایران است.
ضرورت شکل‌گیری اکوسیستم هویت دیجیتال در ایران
متولیان فضای مجازی در کشور که در راس آن مرکز ملی فضای مجازی قرار دارد می‌بایست این موضوع را به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی خود در نظر داشته و مقدمات شکل‌گیری اکوسیستم هویت دیجیتال را در کشور فراهم آورند.
یک اکوسیستم مدیریت هویت دیجیتال این امکان را مهیا می‌کند تا تعاملاتی که در گذشته به صورت حضوری و با استفاده از اسناد شناسایی فیزیکی انجام می‌شد به صورتی امن و قابل اعتماد به صورت برخط انجام شود. در این صورت علاوه بر شکوفایی اقتصاد دیجیتال، جلوی بسیاری از تخلفات و جرایم سایبری گرفته می‌شود که ریشه در جعل و سوء استفاده از هویت دیجیتال دارد. تقویت امنیت سایبری ملی از مهم‌ترین دستاوردهای شکل‌گیری اکوسیستم هویت دیجیتال خواهد بود.
نویسنده: دکتر هاتف رسولی
ضرورت شکل‌گیری اکوسیستم هویت دیجیتال
