ویروس کرونا و هویت دیجیتال
ویروس کرونا و هویت دیجیتال تأثیر متقابلی بر روی هم داشتهاند. کشورها از قابلیتهای هویت دیجیتال برای کنترل ویروش کرونا و تأمین سلامت جامعه استفاده میکنند. در شرایط فعلی ویروس کرونا به واقع تبدیل به بزرگترین بحران جهانی شده است و کشورها را بدون مرز در مینوردد.
این ویروس از دسامبر 2019 شروع به همهگیری کرده است و همچنان در حال قربانی گرفتن است تا جایی که مایک رایان مدیر برنامه فوریت های سلامت و درمان سازمان جهانی بهداشت (WHO) از امکان ادامه دار بودن این ویروس تا تابستان و ادامه شرایط فعلی سخن گفته است و محققان دانشگاه هاروارد نیز از احتمال ابتلای 3 تا 5 میلیارد نفر به این ویروس خبر دادهاند.
این فضا تاثیرات گوناگونی از تمام جهات بر زندگی و دنیای تکنولوژی داشته است از لغو کنفرانسهای مهمی مانند رویداد گوگل و فیسبوک گرفته تا تعطیلی کارخانههای تولید گجتهای هوشمند. این اتفاق همچنین تأثیر مستقیمی بر سیستمهای هویتی و به طور کلی نظام هویت دیجیتال نیز داشته است که در ادامه برخی از آنها را مرور میکنیم.
ویروس کرونا و هویت دیجیتال با محوریت سیستمهای احراز هویت بیومتریک
یکی از مهمترین بخشهایی که از بحران کرونا تاثیر گرفته است سیستمهای احراز هویت بیومتریک و به طور خاص فناوری تشخیص چهره است. در واقع میتوان گفت این مهمانناخوانده و شرایطی که در کشورها به وجود آورده است باعث تلاش جدی برای بهبود و حتی ارتقاء این سیستمها شده است. برای مثال به دنبال اجباری شدن استفاده از ماسک در برخی از استانهای چین شرکت معروف بایدو الگوریتمی توسعه داده است که به صورت خودکار افرادی که ماسک بر چهره ندارند را شناسایی و مورد جریمه قرار میدهد.
پس از آن شرکتهایی مانند SenseTime و Remark Holding نیز سعی کردند از وضعیت به وجود آمده حداکثر استفاده را کرده و با توسعه و فروش راهحلهای تشخیص چهره خود به مقامات محلی چین افراد ماسک نزده را شناسایی کنند. این موجسواری بر شرایط به وجودآمده در توسعهدهندگان سختافزاری دستگاههای ورود و خروج کارکنان نیز مشهود بود و سعی در تبلیغ محصولات جدید احرازهویت خود داشتند.
به دلیل امکان انتقال ویروس کوید-19 از راه تماس با سطح آلوده، موج هراس از تماس با دستگاههای عمومی شدت گرفته است. در این شرایط استفاده از احزارهویتهای بیومتریک لمسی مانند اثر انگشت کمرنگ گردیده و پیشبینی میشود رفته رفته جای خود را به سیستمهای بینیاز از تماس مانند اسکن قرنیه یا چهره دهد.
در فضای بهوجود آمده، توسعه سیستمهای تشخیص هویت توانسته است نقش مثبتی در کنترل شیوع ویروس ایفا کند. برای مثال میتوان به دولت روسیه اشاره کرد که توانست با ارتقاء فناوری تشخیص چهره در دوربینهای کنترل شهری از سرعت انتقال این ویروس در مسکو بکاهد.
تجارب برخی از کشورهای جهان در بکارگیری هویت دیجیتال برای مقابله با کرونا
پس از گسترش آمار مبتلایان به ویروس کرونا در چین، دولت روسیه مرزهای خود را به روی این کشور بست تا از شیوع این بیماری به خاک خود پیشگیری کند، اما آمار ورود و خروج نشان دهده ورود بیش از 2500 چینی در شهر مسکو پیش از بسته شدن مرز بود. مقامات روس دستور قرنطینه خانگی این 2500 نفر را صادر و اعلام کردند این افراد حق حضور در هیچ مکانی در شهر مسکو را ندارد و از شهروندان نیز خواستار اطلاع موارد نقض این قانون به مقامات امنیتی شدند.
اما طبق اعلام “سرگی سوبیانین” شهردار مسکو، 58 نفر از چینیها که این قانون را زیر پا گذاشته بودند توسط دوربینهای تشخیص چهره شهری مسکو شناسایی و به سرعت توسط مقامات امنیتی به مراکز قرنطینه انتقال داده شدند. صرف نظر از مسائل حریم خصوصی، کارایی این دوربینها در مسائلی از این دست مثبت ارزیابی شده است. به صورتی که حتی در یک مورد، راننده تاکسی یک زن چینی که از قرنطینه خارج شده بود رصد و برای تست پزشکی به مقامات ذیربط مسکو تحویل داده شد.
یکی از چالشهای اساسی که ویروس کرونا ایجاد کرده است تضمین صحت تشخیص چهره به دلیل رایج شدن استفاده از ماسکهای تنفسی است. استفاده گسترده از ماسک، پروتکلهای نظارتی دولتها بر شهروندان خود را به چالش کشیدهاست. این امر برای کشوری مانند چین که نظارت گستردهای بر شهروندان خود از طریق چند صد میلیون دوربین تشخیص چهره دارد بسیار سختتر نیز شده است.
از این رو شرکتها و استارتاپهای وابسته به چین با سرعت زیادی در حال توسعه الگوریتمهای هوش تجاری خود برای تشخیص افراد حتی در صورت برچهره داشتن ماسک هستند. یکی از آخرین موردهایی که به پیشرفتهای قابل توجهی در این زمینه دست پیدا کرده است یک شرکت به نام Megvii در هنگ کنگ است که به ادعای رویترز درخواست وامی 100 هزار یوانی از دولت پکن کرده است.
به نظر میرسد هدف چین از این کمک مالی نظارت و کنترل بر شهروندان به وسیله بهبود فناوریهایی است که توانایی شناسایی افراد ماسک پوش را دارا باشد. شرکت چینی Hanvon نیز اخیرا ادعا کرده است پس از شیوع ویروس کرونا و کار مداوم 20 دانشمند خود توانسته است فنآوری تشخیص چهرهای توسعه دهد که با موفقیت افراد ماسک پوش را احراز هویت میکند
چالشهای پیش روی به کارگیری هویت دیجیتال
تشخیص هویت افراد ماسک پوش به حدی اهمیت یافته است که حتی کمپانی پاناسونیک نیز محصول اختصاصی خود یعنی FacePro را برای این شرایط تطبیق داده است. همچنین به علت آنکه یکی از اصلیترین نشانههای ابتلا به کرونا افزایش دمای بدن بیمار است استفاده و توسعه از سامانههای تصویری تشخیص دمای بدن نیز رواج بیشتری یافته است.
در بسیاری از مبادی ورودی کشورها و فرودگاهها نیز دوربینهای حرارتی برای تشخیص خودکار تب فرد مشکوک نصب شده است. چندی پیش در ایران نیز فرودگاه بینالمللی امام خمینی از طریق تجهیزات طراحی و ساخته شده بومی به این سامانه مجهز گشته است. این امر باعث پیشرفت بیشتری نیز شده است و شرکتهای فعال در زمینه ابزارهای تشخیص هویت را برآن داشته است تا به سمت یکپارچهسازی راهکارهای خود با سامانههای تصویربرداری حرارتی حرکت کنند.
نحوه عملکرد این سامانهها به این صورت است که در مرحله اول فرد دارای درجه حرارت بالا، در میان جمعیت تشخیص داده شده و سپس توسط این سامانه رصد میشود تا هویت و مشخصات دقیق آن فرد به صورت خودکار استخراج گردد. در نهایت این اطلاعات در اختیار مقامات ذیربط قرار میگیرد تا بتوان اقدامات بعدی مانند قرنطینه فرد را انجام داد. شرکتهایی مانند SenseTime و Sunell تاکنون توانستهاند این راهکار را اجرایی کنند.
با توجه به موارد بیان شده به نظر میرسد ویروس کوید-19 توانسته یک نقطه عطف برای فناوری تشخیص چهره باشد. تا جایی که رشد این فناوری باعث نگرانی بسیاری از فعالان حریم خصوصی نیز شده است. تا چند ماه قبل هنگ کنگ که شاهد عرصه تظاهرات خیابانی بود، استفاده از ماسک را به دلیل عدم امکان شناسایی شهروندان ممنوع کرده بود، اما در حال حاضر با جهانی شدن استفاده از ماسک، راهحلهای تشخیص چهره نیز خود را تطبیق دادهاند و فعالان مدنی بیم آن را دارند که پس از حل مشکل کرونا این فناوریها برای نظارت بیشتر توسط دولتها مورد استفاده قرار گیرد.
با تداوم شرایط بحرانی و گسترش بیماران مبتلا به ویروس کرونا، کمپینهای فراوانی در نقاط مختلف دنیا و ایران برای قرنطینه خانگی و عدم خروج از منزل شکل گرفته است. این امر باعث شده تا نظام هویت دیجیتال به یکی از رکنهای اصلی برای ارائه خدمات تبدیل شود. در شرایط فعلی یکی از این مهمترین بخشهایی که راهحلهای هویت دیجیتال و مدیریت هویت و دسترسی میتواند به عنوان یک پیشران برای آن عمل کند صنعت بانکداری است.
پس از شیوع ویروس کرونا در دنیا بسیاری از بانکها با سرعت بیشتری به سمت ارائه خدمات غیرحضوری گام برداشتند تا بتوانند از تجمع در شعبهها و شیوع بیماری بین کارمندان و مشتریان خود بکاهند. اما هنوز هم در دنیا ارائه بیشتر خدمات مالی نیازمند احرازهویت سطح چهار و مراجعه حضوری به بانک است. آخرین بانکی که به سرعت خود را با شرایط فعلی تطبیق داده است بانک استاندارد آفریقای جنوبی، بزرگترین وامدهنده قاره آفریقا است که برای کاهش تردد در شعب ژوهانسبورگ و 33 نمایندگی خود در دنیا اخیرا یک سیستم امنیتی بیومتریک جدید به نام DigiMe را رونمایی کرده است.
این سیستم که از تکنولوژی تشخیص چهره پیشرفته برای تایید هویت کاربران به وسیله تلفن همراه استفاده میکند باعث شده است مشتریان تمام مراحل بانکی از بازکردن حساب تا دریافت وام را بتوانند در زمان قرنطینه خانگی انجام دهند و سرویس مورد نظر خود را بدون مراجعه به بانک دریافت کنند.
اقدامات ایران برای استفاده از هویت دیجیتال در مقابله با ویروس کرونا
در کشور ما نیز چند سالی است بانکها برای ارائه خدمات غیر حضوری تلاش میکنند و تقریبا تمام آنها همراه بانک و اینترنت بانک اختصاصی خود را عرضه نمودهاند. از زمان گسترش ویروس کرونا در کشور نیز شاید پیامکها و تبلیغات متعدد بانکها برای ترغیب مردم به استفاده از ابزارهای آنلاین جهت ارائه خدمات بودهایم، اما همواره یک محدویت بزرگ برای بسیاری از خدمات بانکداری وجود داشته است که همچنان مشتریان را به پشت باجهها میکشاند و آن هم احراز هویت دیجیتال است. مقولهای که حتی بانک مرکزی نیز e-KYC را برای افتتاح حساب، دریافت وام، نقد کردن چک و بسیاری موارد دیگر به رسمیت نمیشناسد.
در بورس اوراق بهادار کشور نیز شاهد شرایط مشابهی هستیم و به نظر میرسد هنوز هم اهمیت هویت دیجیتال و بهبودهایی که میتواند در این فضا ایجاد کند جدی گرفته نشده است. در حال حاضر هرچند دریافت کد بورسی از طریق سامانه سجام باعث ایجاد سهولت برای کاربران شده است اما باز هم نیاز به مراجعه حضوری وجود دارد.
بسیاری از کارگزاران نیز ثبتنام اولیه مشتریان را از این طریق انجام میدهند اما طبق قوانین موجود و به دلیل رسمیت نداشتن احرازهویت دیجیتال در سازمان بورس، همین مشتریان میبایست برای تحویل گرفتن رمز عبور، تغییر کارگزار ناظر، تغییر مشخصات و مواردی از این دست مجددا به کارگزاریها مراجعه کنند. این مراجعه حضوری معمولا قبل از عرضه اولیه سهامها باعث ایجاد ازدحام نیز میشود. برای مثال در روز چهارشنبه 14 اسفندماه عرضه اولیه دو سهام با نمادهای تملت و شصدف باعث ازدحام جمعیت در برخی کارگزاریها شد.
قابلیتهای هویت دیجیتال برای مدیریت مواد ضروری در دوران ویروس کرونا
یکی از مشکلات دیگری که در این مدت شاهد آن بودیم کمبود وسایل بهداشتی نظیر ماسک و مایع ضدعفونیکننده بود. در این فضای گلآلود عدهای سودجو از شرایط استفاده کرده و اقدام به احتکار، انتشار آگهیهایی در فضای مجازی و عرضه این محصولات به چند برابر قیمت کردند. این افراد در سایه عدم نظارت کافی و عدم احراز هویت دقیق در فضای مجازی باعث دامن زدن به مشکلات بیشتر در کشور شدند.
در نهایت نیز چیزی که شاهد آن بودیم حرکتی منفعلانه و عدم امکان ثبت این آگهیها در پلتفرمهای مربوطه بود. مسئلهای که با احراز هویت قوی کاربران با سامانههایی که قابلیت انکار نداشته باشند و توسط نهادهای قضایی نیز مورد پذیرش واقع شوند قابل حل بود.
حال آنکه حداکثر احراز هویت آگهیدهندگان، استفاده از سامانه شاهکار (تطبیق شماره ملی و شماره موبایل فرد) است که معمولا در محاکم قضایی به صورت مستقل چندان قابل پذیرش نیست. در اتفاقی مشابه در وبسایت آمازون، دو برادر سودجو، اقدام به احتکار 17هزار ژل ضدعفونی کرده بودند و قصد داشتند آنها را در این وبسایت به چند برابر قیمت بفروشند که با ردیابی هویت، شناسایی شدند و مجبور به توزیع رایگان این محصولات بین مردم شدند.
مسیر پیش رو برای بهرهمندی از پتانسیلهای هویت دیجیتال
این اتفاقات و تکرار آن در شرایط خاص مطمئنا موضوعی است که میبایست پیش از شرایط فعلی و با ساختاردهی نظام هویت دیجیتال کشور و به رسمیت شناختن آن توسط ارگانها، کشور را مهیای پاسخگویی به نیاز کسبوکارها کند. این امر هرچند با مصوبه شورای عالی فضای مجازی با عنوان نظام هویت معتبر در فضای مجازی گامهای اولیه آن برداشته شده است اما با گذشت 6 ماه از ابلاغ آن به جز اندک تغییراتی در تصمیمات و فرآیندها، هنوز شاهد حرکات بنیادین و تحولآفرین نبودهایم.
در این زمینه برخی از کارشناسان بر این باورند که این تهدید وجود دارد که برخی از ذینفعان و مسئولین در مواجهه با نظام هویت معتبر در فضای مجازی، رویکرد و نگاهی صرفا فناوانه به آن داشته باشند که این خود یک انحراف از اهداف کلان آن است و میتواند موجب شکلگیری بسیاری از مشکلات دیگر در زیستبوم هویت دیجیتال کشور گردد. در شرایطی همچون شیوع گسترده ویروس کرونا و چالشهایی که در سطور فوق به آنها اشاره شد، اهمیت مباحث هویت دیجیتال بیش از پیش ضرورت مییابد.
همچنین با توجه ساختارهای کلان کشور و اسناد راهبردی ملی همچون سند نظام هویت معتبر در فضای مجازی و مشکلات موجود در مواجهه با آن، اتخاذ رویکرد کلان و بنیادین که معمولا مغفول میماند میتواند به عنوان پیشنیاز راهکارهای فناورانه پاسخگوی شرایط خاص باشد. بنابراین در شرایط حساس کنونی که همهگیری ویروس کرونا باعث خیل عظیم درخواستها برای خدمات غیرحضوری شده است، شرایطی به وجود آمده است که کشور بیش از پیش نیاز به تفکر طراحی سیستمها بر پایه هویت دارد.
لذا در این مواقع اهمیت طرحریزی سیستمهای هویت دیجیتال و ساماندهی اجزای زیستبوم هویت دیجیتال همراه با بازنگری در معماریهای کلان هویت در سازمانها و بازمهندسی چارچوب اعتماد هویت دیجیتال، مشخص میگردد.
نویسنده: دکتر مهدی یادگاری، فروردین 1399